Янгиликлар
Xodimning aybli harakati bilan mehnat shartnomasini bekor qilish tartibi
O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 155-moddasida mehnat shartnomasini bekor qilish tushunchasi va asoslari belgilangan bo’lib, unga asosan, mehnat shartnomasini bekor qilish deganda ushbu Kodeksda nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni tugatish tushuniladi. Mazkur moddaning, 2-qism 4-bandida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilish (ushbu Kodeksning 161-moddasi) tartibi belgilangan.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini, shuningdek muddati tugaguniga qadar muddatli mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilish asoslangan bo‘lishi kerak.
Yuqoridagi kodeksning 161-moddasiga asosan, quyidagi sabablardan (asoslardan) birining mavjudligi mehnat shartnomasini bekor qilishning asoslanganligini bildiradi:
161-moddasi 2-qism 4-bandiga asosan, xodimning o‘z mehnat majburiyatlarini muntazam ravishda buzganligi. Avval mehnat majburiyatlarini buzganligi uchun xodim intizomiy yoki moddiy javobgarlikka tortilgan yoxud unga nisbatan mehnat to‘g‘risidagi qonunchilikda va mehnat haqidagi boshqa huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan ta’sir choralari qo‘llanilgan kundan e’tiboran bir yil ichida xodim tomonidan takroran intizomiy nojo‘ya harakat sodir etilganligi mehnat majburiyatlarini muntazam ravishda buzishdir.
Shuningdek, 161-moddasi 2-qism 5-bandiga asosan, xodimning o‘z mehnat majburiyatlarini bir marta qo‘pol ravishda buzganligi. Xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga olib kelishi mumkin bo‘lgan mehnat majburiyatlarining bir marta qo‘pol ravishda buzilishlari ro‘yxatini belgilash ushbu Kodeksning 162-moddasiga muvofiq amalga oshiriladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, umumiy o‘rta maxsus, professional ta’lim tashkilotlarining, shuningdek davlat grantlari bo‘yicha ta’lim olgan oliy ta’lim tashkilotlarining tegishli ta’lim tashkilotini tamomlagan kundan e’tiboran uch yil ichida birinchi bor ishga kirgan bitiruvchilari bilan mehnat shartnomasi ushbu mehnat shartnomasi tuzilgan kundan e’tiboran uch yillik muddat o‘tguniga qadar ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilinganida ish beruvchi bu haqda mahalliy mehnat organiga yozma shaklda xabar qilishi kerak.
Mazkur normaga asosan, ish beruvchilarga mehnat shartnomasini bekor qilishda istisno holat yuzaga kelmoqda, ya’ni bu haqda mahalliy mehnat organiga yozma shaklda xabar qilishini belgilanmoqda.
Shunindek, mazkur holatda, ya’ni ish beruvchining xodimning aybli harakatlari bilan mehnat shartnomasi bekor qilinayotganda yuqorida ta’kidlanayotgan Kodeksning 164-moddasiga asosan, ish beruvchi kasaba uyushmasi bilan kelishib olishi lozim.
Ya’ni, agar jamoa kelishuvida yoki jamoa shartnomasida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilish uchun kasaba uyushmasi qo‘mitasining oldindan roziligini olish nazarda tutilgan bo‘lsa, mehnat shartnomasini bunday roziliksiz bekor qilishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Kasaba uyushmasi qo‘mitasi xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilishga roziligi masalasi bo‘yicha qabul qilingan qaror haqida mehnat shartnomasini bekor qilish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxsning yozma taqdimnomasi olingan kundan e’tiboran o‘n kunlik muddatda ish beruvchiga xabar qilishi kerak. Agar ko‘rsatilgan muddat tugaganidan keyin kasaba uyushmasi qo‘mitasi qabul qilingan qaror haqida xabar qilmasa, ish beruvchi xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ushbu Kodeksda belgilangan tartibda kasaba uyushmasi qo‘mitasining roziligisiz bekor qilishga haqli.
Shuningdek, yuqoridagi moddaga asosan, ish beruvchi kasaba uyushmasi qo‘mitasi tomonidan xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilishga rozilik berish to‘g‘risidagi qarori qabul qilingan kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay mehnat shartnomasini bekor qilishga haqli ekanligi belgilangan.
Ish beruvchilar xodim bilan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga ko’ra bekor qilishda mazkur kodeksning 215-moddasida nazarda turilgan tartiblarga rioya qilishlari lozim.
Jumladan, ushbu Kodeksning 213-moddasida nazarda tutilgan ta’tillarda bo‘lgan davrda xodimning ish o‘rni (lavozimi) saqlanib qoladi va xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra bekor qilishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Ta’til davrida xodimning ish o‘rnini (lavozimini) saqlab qolish va xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga yo‘l qo‘yilmasligi to‘g‘risidagi ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan qoidalar mehnat shartnomasi:
· ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra ushbu Kodeks 161-moddasi ikkinchi qismining 1-bandiga muvofiq;
· ish beruvchining tashabbusi bilan bog‘liq bo‘lmagan asoslarga ko‘ra bekor qilinganda qo‘llanilmaydi.
Shuningdek, ta’kidlanayotgan kodeksning 312-moddasi 1-qism 3-kichik bandida mehnat shartnomasini bekor qilish (ushbu Kodeks 161-moddasi ikkinchi qismining 4 va 5-bandlari) intizomiy jazoning bir turi sifatida keltirilgan.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, mazkur kodeksning 315-moddasida Intizomiy jazoning amal qilish muddati, tugallanishi va olib tashlanishi tartibi belgilangan bo’lib, shbu moddada nazarda tutilgan intizomiy jazo tugallanishi va olib tashlash qoidalari ish beruvchining tashabbusi bilan ushbu Kodeks 161-moddasi ikkinchi qismining 4 va 5-bandlariga muvofiq mehnat shartnomasi bekor qilingan holda qo‘llanilmaydi.
Shunindek, ish beruvchi Kodeksning 165-moddasi 1-qismining 3-kichik bandida mehnat shartnomasi xodimning aybli harakatlari (harakatsizligi) munosabati bilan bekor qilinganda kamida uch kun oldin yozma ogohlantiradi.
Aytish kerakki, ish beruvchi ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan xodimni ogohlantirish muddatlarini ogohlantirish muddatining davomiyligiga muvofiq keladigan pulli kompensatsiya bilan almashtirishga haqlidir. Xodimga ogohlantirish muddatiga mutanosib pulli kompensatsiya to‘lash ish beruvchini qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa to‘lovlarni amalga oshirish majburiyatidan, shuningdek o‘zga to‘lovlarni, agar ular mehnat haqidagi boshqa huquqiy hujjatlarda yoki mehnat shartnomasida nazarda tutilgan bo‘lsa, amalga oshirishdan ozod etmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining “Sudlar tomonidan mehnat shartnomasini bekor qilishni tartibga soluvchi qonunchilikni qo‘llash amaliyoti to‘g‘risida”gi 2023-yil 20-noyabrdagi 26-son qarorining 35-bandida MK 161-moddasi ikkinchi qismining 4-bandiga ko‘ra, mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligi masalasini hal etishda sudlarning e’tibori, xodim tomonidan mehnat majburiyatlarini buzish muntazam xarakterga ega bo‘lganini aniqlashga qaratilsin.
Ya’ni, avval mehnat majburiyatlarini buzganligi uchun xodim intizomiy yoki oddiy javobgarlikka yoxud unga nisbatan mehnat to‘g‘risidagi qonunchilik va mehnat haqidagi boshqa huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan ta’sir choralari qo‘llanilgan kundan e’tiboran bir yil mobaynida xodim tomonidan intizomga xilof harakat sodir qilinishi mehnat majburiyatlarini muntazam ravishda buzish hisoblanadi.
Shuningdek, yuqoridagi plenum qarorining 36-bandida MK 161-moddasi ikkinchi qismining 5-bandiga ko‘ra, mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligi haqidagi nizolarni ko‘rishda, sud:
tashkilotning ichki mehnat tartibi qoidalari qonunda belgilangan tartibda tasdiqlangan-tasdiqlanmaganligi (MKning 296-moddasi);
tashkilot mulkdori (vakolatli organi) tashkilot rahbari bilan mehnat shartnomasi tuzgan-tuzmaganligi;
mazkur xodimga nisbatan intizom haqidagi nizom yoki ustav talablari tatbiq etilishi-etilmasligini aniqlashi kerak.
MKning 162-moddasiga ko‘ra, xodim o‘z majburiyatlarini bir marta qo‘pol ravishda buzganligi uchun mehnat shartnomasining bekor qilinishiga faqatgina bu nojo‘ya xatti- harakatlar:
ichki mehnat tartibi qoidalari;
MKda nazarda tutilgan hollarda tashkilot mulkdori va rahbari o‘rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi, shuningdek xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi mehnat shartnomasi;
o‘ziga nisbatan intizom to‘g‘risidagi ustavlar va nizomlarning amal qilishi tatbiq etiladigan ayrim toifadagi xodimlarga nisbatan qo‘llaniladigan intizom to‘g‘risidagi ustavlar hamda nizomlarda aniq ko‘rsatib o‘tilgan holdagina yo‘l qo‘yilishiga e’tiborni qaratish lozim.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, xodimning aybli harakatlari bilan mehnat shartnomasini bekor qilish O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksining tegishli moddalariga amal qilgan holda, shuningdek, yuqorida keltirilgan plenum qarori normalariga amal qilgan holda amalga oshirilishi lozim.
Uchqo’rg’on tuman
YXKM bosh yuriskonsulti
Gulnora Karimjonova